Kawa to jeden z najpopularniejszych napojów na świecie, który codziennie pobudza miliony ludzi do działania. Kawa ma wiele zalet, takich jak poprawa koncentracji, pamięci, nastroju, a nawet zdrowia. Jednak kawa to nie tylko smaczny i aromatyczny napój, ale także bogata i fascynująca historia, która sięga ponad tysiąc lat wstecz. W tym artykule przybliżymy Ci historię kawy i jej wpływ na społeczeństwo, kulturę i gospodarkę. Dowiesz się, jak kawa została odkryta, jak się rozprzestrzeniła po świecie, jak zmieniała się jej uprawa, przetwarzanie i parzenie, oraz jak kawa stała się symbolem wielu narodów i ruchów.
Legendy i początki kawy
Historia kawy zaczyna się w Etiopii, gdzie rośnie dziko kawowiec — krzew z rodziny marzanowatych, którego owoce zawierają nasiona zwane potocznie ziarnami kawy. Nie wiadomo dokładnie, kiedy i jak ludzie zaczęli używać kawy jako napoju pobudzającego, ale istnieje wiele legend na ten temat. Jedna z nich mówi o pasterzu imieniem Kaldi, który żył około 850 roku naszej ery. Pewnego dnia zauważył on, że jego kozy zachowują się niezwykle żywo po zjedzeniu czerwonych jagód z pewnego krzewu. Zaintrygowany Kaldi spróbował sam tych jagód i poczuł się pobudzony i radosny. Zabrał je do pobliskiego klasztoru, gdzie mnisi ugotowali z nich napar i odkryli jego właściwości pobudzające umysł i ciało. Tak miała się zacząć historia kawy jako napoju.
Inna legenda mówi o uczniu sufickiego mistyka imieniem Omar, który został wygnany z Mekki do pustynnej jaskini w pobliżu Ousab w Jemenie. Omar był znany ze swojej zdolności leczenia chorych przez modlitwę, ale na wygnaniu musiał radzić sobie sam. Pewnego razu spróbował jagód z krzewu, który rósł w pobliżu jaskini, ale okazały się one gorzkie. Omar uprażył je i ugotował, uzyskując ciemny napój, który poprawił mu samopoczucie. Gdy wieści o tym napoju dotarły do Mekki, Omar został wezwany z powrotem i ogłoszony świętym.
Trzecia legenda mówi o pasterzu kóz, który zauważył, że jego zwierzęta zachowują się niespokojnie po spożyciu jagód z krzewu. Postanowił więc spróbować ich sam i poczuł się orzeźwiony i pobudzony.
Nie wiadomo, która z tych legend jest prawdziwa lub czy wszystkie są tylko wymysłem. Wiadomo jednak, że pierwsze pisemne świadectwa o używaniu kawy jako napoju pochodzą z XV wieku i dotyczą sufickich zakonników w Jemenie. Sufizm to mistyczny nurt w islamie, który dąży do bezpośredniego kontaktu z Bogiem poprzez medytację i modlitwę. Sufi używali kawy jako środka pomagającego im w osiągnięciu stanu ekstazy i transcendencji. Niektóre opowieści nawet przypisywały prorokowi Mahometowi i archaniołowi Gabrielowi przekazanie ludziom kawy jako daru od Boga.
Ekspansja kawy na Bliskim Wschodzie
Z Jemenu kawa szybko rozprzestrzeniła się na cały Bliski Wschód, gdzie zyskała wielu zwolenników i przeciwników. Kawa była szczególnie popularna wśród muzułmanów, którzy unikali alkoholu jako zakazanego przez Koran. Kawa oferowała im alternatywny sposób na relaks, rozmowę i rozrywkę, zwłaszcza podczas nocnych obchodów Ramadanu. Jednak niektórzy uczeni religijni sprzeciwiali się kawie, uważając ją za substancję odurzającą i uzależniającą, a więc również zakazaną przez Koran. Inni obawiali się jej wpływu na zdrowie i moralność ludzi. Wiele razy wydawano zakazy i nakazy palenia kawy, ale były one trudne do egzekwowania i nie zahamowały jej popularności.
Jednym z powodów, dla których kawa budziła kontrowersje, były kawiarnie. Ponieważ parzenie kawy wymagało pewnej wiedzy i umiejętności, handlarze kawy nie mogli po prostu sprzedawać ziaren nieświadomym klientom, lecz musieli otwierać kawiarnie, gdzie serwowali gotowy napój. Kawiarnie stały się miejscami spotkań ludzi różnych stanów i poglądów, gdzie prowadzono dyskusje na tematy społeczne, polityczne i religijne. Kawiarnie były nazywane „szkołami mądrości”, ponieważ przyciągały ludzi uczonych i ciekawych świata. Jednak niektórzy przywódcy religijni i polityczni obawiali się wolnej i otwartej wymiany myśli w takich miejscach i uważali je za zagrożenie dla swojej władzy i autorytetu. Niektóre kawiarnie były nawet miejscami spisków i buntów przeciwko rządom.
Mimo to kawa stała się nieodłącznym elementem życia na Bliskim Wschodzie. Ludzie pili ją bardzo ciemną i niesłodzoną, często z dodatkiem przypraw takich jak kardamon, cynamon czy goździki. Kawa była symbolem gościnności i szacunku, a także sposobem na nawiązanie kontaktów biznesowych lub osobistych. Kawa była też ważnym towarem handlowym, który przynosił znaczne zyski Arabom, którzy kontrolowali jej uprawę i eksport. Arabowie starali się zachować monopol na kawę, nie pozwalając na wywóz żywych roślin lub nasion do innych krajów. Jednak nie udało im się to na dłuższą metę, ponieważ kawa zaczęła przenikać do Europy przez porty handlowe w Egipcie, Turcji i Wenecji.
Przenikanie kawy do Europy
Pierwsze kontakty Europejczyków z kawą miały miejsce w XVI wieku, kiedy to podróżnicy, kupcy i misjonarze odwiedzali Bliski Wschód i Afrykę. Niektórzy z nich próbowali kawy i byli nią zachwyceni, inni zaś byli nią zdegustowani lub podejrzliwi. Niektórzy z nich przywozili próbki kawy do Europy, gdzie zaczęto ją testować i analizować. Jednym z pierwszych europejskich badaczy kawy był niemiecki lekarz i botanik Leonhard Rauwolf, który w 1583 roku opisał kawę jako „dobry napój ziołowy, który jest bardzo użyteczny dla żołądka” .
Jednak prawdziwy boom kawy w Europie nastąpił dopiero w XVII wieku, kiedy to Wenecjanie zaczęli importować kawę z Egiptu i Turcji. W 1645 roku otworzyli pierwszą kawiarnię we Włoszech, która szybko stała się popularna wśród arystokracji i intelektualistów. Kawa była uważana za luksusowy i egzotyczny napój, który pobudzał umysł i ciało. Jednak nie wszyscy byli jej zwolennikami. Niektórzy lekarze ostrzegali przed jej szkodliwym wpływem na zdrowie, a niektórzy duchowni uważali ją za napój diabelski i domagali się jej zakazu. Nawet papież Klemens VIII miał być proszony o ekskomunikę kawy, ale po spróbowaniu jej podobno stwierdził: „Ten napój Szatana jest tak smaczny, że byłoby szkoda pozostawiać go niewiernym. Będziemy go ochrzcić i uczynić chrześcijańskim” .
Kawa szybko rozprzestrzeniła się po innych krajach europejskich, takich jak Francja, Anglia, Niemcy czy Holandia. W każdym z nich kawa miała swój własny charakter i styl. We Francji kawa była symbolem elegancji i wyrafinowania, a kawiarnie były miejscami spotkań artystów, pisarzy i filozofów. W Anglii kawa była symbolem pragmatyzmu i racjonalizmu, a kawiarnie były miejscami debat politycznych i naukowych. W Niemczech kawa była symbolem edukacji i kultury, a kawiarnie były miejscami koncertów i recitali. W Holandii kawa była symbolem handlu i bogactwa, a kawiarnie były miejscami transakcji biznesowych i finansowych .
Kawa nie tylko zmieniała życie społeczne i kulturalne Europejczyków, ale także ich życie gospodarcze i polityczne. Kawa stała się ważnym towarem handlowym, który generował duże zyski dla kupców i państw. Holendrzy byli pierwszymi Europejczykami, którzy złamali monopol Arabów na uprawę i eksport kawy, przenosząc rośliny kawowca do swoich kolonii w Indonezji. Później Anglicy, Francuzi i Portugalczycy również założyli plantacje kawowe w swoich koloniach w Ameryce Południowej, Środkowej i Karaibach. Kawa stała się jednym z głównych produktów kolonialnych, obok cukru, tytoniu i bawełny .
Rozprzestrzenianie się kawy po świecie
Kawa nie ograniczała się tylko do Europy i jej kolonii, ale także docierała do innych części świata, gdzie zyskiwała nowych zwolenników i przeciwników. W XVIII wieku kawa dotarła do Ameryki Północnej, gdzie była początkowo traktowana jako napój egzotyczny i drogi, dostępny tylko dla bogatych. Jednak wraz z wybuchem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, kawa stała się symbolem patriotyzmu i sprzeciwu wobec brytyjskiego podatku od herbaty. Kawa była też popularna wśród żołnierzy i polityków, takich jak George Washington czy Thomas Jefferson, którzy uważali ją za napój pobudzający i zdrowy. Kawa była też częścią kultury afroamerykańskiej, która przejęła ją od swoich przodków niewolników z Afryki i Karaibów.
W XIX wieku kawa dotarła do Azji, gdzie spotkała się z różnymi reakcjami. W Chinach i Japonii kawa była traktowana jako ciekawostka i konkurencja dla tradycyjnej herbaty. W Indiach kawa była uprawiana przez Brytyjczyków na plantacjach, gdzie wykorzystywano miejscową siłę roboczą. W Indonezji kawa była uprawiana przez Holendrów, którzy wprowadzili nowe gatunki kawy, takie jak arabika i robusta. W Wietnamie kawa była uprawiana przez Francuzów, którzy stworzyli charakterystyczny sposób parzenia kawy z mlekiem skondensowanym.
W XX wieku kawa stała się napojem globalnym, który był dostępny dla wszystkich ludzi i na wszystkich kontynentach. Kawa była też napojem innowacyjnym, który podlegał ciągłym zmianom i ulepszeniom. Powstawały nowe sposoby uprawy, przetwarzania i parzenia kawy, takie jak organiczna, fair trade, instant, espresso czy cappuccino. Powstawały też nowe rodzaje kawiarni, takie jak sieciowe, tematyczne czy artystyczne. Kawa była też napojem inspirującym, który pobudzał ludzi do tworzenia sztuki, literatury, muzyki czy filmu.
Współczesność i przyszłość kawy
Kawa jest obecnie jednym z najważniejszych produktów rolnych na świecie, który zapewnia utrzymanie milionom ludzi. Według Międzynarodowej Organizacji Kawy (ICO), w 2020 roku światowa produkcja kawy wyniosła około 168 milionów worków po 60 kg każdy. Największymi producentami kawy są Brazylia (35% udziału), Wietnam (18%), Kolumbia (8%) i Indonezja (7%). Największymi konsumentami kawy są Stany Zjednoczone (16% udziału), Unia Europejska (15%), Brazylia (13%) i Japonia (5%).
Kawa jest też obecnie jednym z najpopularniejszych napojów na świecie, który jest powszechnie lubiany i ceniony. Według Międzynarodowej Organizacji Kawy (ICO), w 2020 roku światowa konsumpcja kawy wyniosła około 166 milionów worków po 60 kg każdy . Średnia konsumpcja kawy na osobę wynosi około 1,3 kg rocznie . Najwięcej kawy na osobę piją Finowie (12 kg rocznie), Norwegowie (9,9 kg), Islandczycy (9 kg) i Duńczycy (8,7 kg) .
Kawa jest jednak również napojem, który stoi przed wieloma wyzwaniami i zagrożeniami. Jednym z nich jest zmiana klimatu, która wpływa na warunki uprawy i jakość kawy. Zmiana klimatu powoduje wzrost temperatury, suszę, powodzie, choroby i szkodniki, które zagrażają plonom i dochodom rolników. Według Międzynarodowej Organizacji Kawy (ICO), zmiana klimatu może spowodować zmniejszenie powierzchni nadającej się do uprawy kawy o 50% do 2050 roku . Innym wyzwaniem jest nierówny podział zysków i kosztów w łańcuchu wartości kawy. Większość producentów kawy to drobni rolnicy z krajów rozwijających się, którzy otrzymują niewielką część ceny sprzedaży kawy. Większość zysków trafia do pośredników, przetwórców i dystrybutorów z krajów rozwiniętych, którzy kontrolują rynek i cenę kawy. Według Międzynarodowej Organizacji Kawy (ICO), w 2018 roku producenci kawy otrzymali tylko 10% wartości globalnego rynku kawy, który wyniósł 200 miliardów dolarów.
Aby sprostać tym wyzwaniom i zagrożeniom, konieczne są działania na różnych poziomach i w różnych obszarach. Niektóre z nich to:
- Promowanie zrównoważonej i odpowiedzialnej produkcji i konsumpcji kawy, która uwzględnia aspekty ekologiczne, społeczne i ekonomiczne.
- Wspieranie badań i innowacji w zakresie uprawy, przetwarzania i parzenia kawy, które poprawiają jej jakość, smak i właściwości.
- Poprawa warunków życia i pracy producentów kawy, poprzez zapewnienie im godziwego wynagrodzenia, edukacji, zdrowia i bezpieczeństwa.
- Wzmocnienie współpracy i dialogu między wszystkimi uczestnikami łańcucha wartości kawy, w celu budowania zaufania, przejrzystości i solidarności.
- Edukowanie i angażowanie konsumentów kawy, w celu podnoszenia ich świadomości i odpowiedzialności za wpływ ich wyborów na środowisko i społeczeństwo.
